Bu yazımızda sizlere her sene TYT sınavında her sene en az 1 tane olmak üzere sorusu hazırlanan, Türkçe bölümünün önemli konularından biri olan “Ses Bilgisi” hakkında bilgi vereceğiz.
Ses Bilgisi Nedir?
Ses bilgisi; bir dildeki sesleri özellikleri bakımından inceleyen bir dil bilimi koludur.
Günümüz Türkçesi Ural-Altay dil ailesinin alt kollarından birisidir. Türk dilinde 8’i ünlü, 21’i ünsüz olmak üzere 29 harf vardır. Sondan eklemeli bir dildir ve kelimeler yazıldığı gibi okunur.
HARFLER
Ünlü (Sesli) Harfler
Sadece ses tellerinin titreşiminden oluşan seslerdir. Okunuşları sırasında herhangi bir engele takılmazlar. Ünlü harfler kendi arasında düz, yuvarlak, kalın ve ince olmak üzere 4 gruba ayrılarak incelenir.
| DÜZ | YUVARLAK | |||
| Geniş | Dar | Geniş | Dar | |
| KALIN | a | ı | o | u |
| İNCE | e | i | ö | ü |
Ünsüz (Sessiz) Harfler
Oluşumları sırasında bir engele takılan seslerdir; bu nedenle kendi başlarına söylenemezler, önlerine veya arkalarına bir ünlü getirilerek söylenirler. Ünsüz harfler yumuşak ve sert olmak üzere 2 gruba ayrılarak incelenir.
| Yumuşak Ünsüzler | b ,c ,d ,g ,ğ ,j ,l ,m ,n ,r ,v , y ,z |
| Sert Ünsüzler | ç ,h ,f , k, p, s, ş, t |
SES OLAYLARI
Ünlülerle İlgili Ses Olayları
Büyük Ünlü Uyumu
Kelimelerdeki ünlü harflerin kalınlık-incelik bakımında gösterdikleri uyumdur. Türkçe dilbilgisi kurallarına göre bir kelime; ilk hecesinde kalın ünlü varsa kalın ünlüyle, ince ünlü varsa ince ünlüyle devam etmelidir.
Örnek: kelime, cümle, bilgi, sevgi
Aslen büyük ünlü uyumuna uymasına karşı günümüze gelene kadar çeşitli biçim değişikliklerine uğrayarak bu özelliğini kaybeden kelimeler de vardır.
Örnek: elma (alma), kardeş(karındaş), anne(ana)
Küçük Ünlü Uyumu
Türkçedeki kelimelerin düzlük-yuvarlık bakımından gösterdikleri uyumdur.
Düzlük Uyumu
Kelimenin ilk hecesinde düz ünlü (a, ı, e, i) varsa diğer hecede düz ünlü takip eder.
Örnek: defter, silgi, kitaplık
OBP Nedir? OBP Nasıl Hesaplanır?
Yuvarlaklık Uyumu
Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, u, ö, ü) varsa diğer hecede düz ya da yuvarlak ünlü takip eder.
Örnek: oduncu, sokak, muhtar
Ünlü (Hece/Ses) Düşmesi
1. Orta Hece Ünlüsünün Düşmesi
Orta hecelerin vurgusuz olması sebebiyle zayıf ünsüzlerin (özellikle ğ ,r ,y ,z) yanındaki ünlü harflerin düşmesi durumudur.
Örnek: ağızı→ ağzı, burunu→ burnu, omuzu→ omzu
2. Ünlü Aşınması
Bazı birleşik sözcüklerin ilk kelimesindeki ikinci hecenin düşmesi durumudur.
Örnek: ne için→ niçin, kahve altı→ kahvaltı, ne asıl→ nasıl
Ünlü Türemesi
Küçültme ekleri “-cık, -cik, -cuk, -cük” alan bazı kelimelerde ünlü türemesi olayı görülür.
Örnek: bir-cik→ biricik, az-cık→ azıcık, genç-cik→ gencecik
Bazı pekiştirilmiş sözcüklerde de ünlü türemesi görülür.
Örnek: sağlam→ sapasağlam, yalnız→ yapayalnız, gündüz→ güpegündüz
Ünlü Daralması
Düz geniş ünlülerle (-a, -e) biten fiillere şimdiki zaman eki “-yor” un eklenmesiyle “-a, -e” seslerinin “-ı, -i, -u, -ü” seslerine dönüşmesi durumudur.
Örnek: söyle-yor→ söylüyor, bakma-yor→ bakmıyor, sevme-yor→ sevmiyor
Ünlü Değişimi
“Ben” ve “sen” zamirlerine yönelme hâl eklerinin (-a, -e) eklenmesiyle bu zamirlerde gözlemlenen değişimdir.
Örnek: ben-a→ bana, sen-a→ sana
Ulama
Ünsüz harfle biten bir kelimeden sonra ünlü harfle başlayan bir kelimenin okunmasıyla meydana gelen ses olayıdır.
Örnek: küçük ev, Sezen Aksu, tanık olmak
Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları
Ünsüz Değişimi (Yumuşaması)
Sert ünsüzler “p, ç, t, k” harflerinden biriyle biten kelimelere sesli harfle başlayan bir ek getirildiğinde sert ünsüzlerin “b, c, d, g” ünsüzlerine dönüşmesi olayıdır.
Örnek: kağıt-ı→ kağıdı, çocuk-u→ çocuğu, kap-ın→ kabın
-Bazı yabancı kökenli sözcüklerde bu kurala uyulmayan durumlar görülür.
Örnek: sanatı, devletin, hukukun
-Özel adlarda ünsüz değişimi olayı görülmez.
Örnek: Serhat’ı, Irak’a, Gemlik’e
-Tek heceli kelimelerde genellikle gözlemlenmez.
Örnek: toka, açı, suçu
Ünsüz Sertleşmesi
Sert ünsüzlerden “f, s ,t, k ,ç ,ş ,h ,p” birisiyle biten kelimelerin sonuna “c, d, g” yumuşak ünsüzlerinden birisi geldiğinde yumuşak ünsüzlerin sertleşerek “ç, t, k” ünsüzlerine dönmesi olayıdır.
Örnek: kebap-cı→ kebapçı, yurt-dan→ yurttan, seç-gin→ seçkin
Ünsüz Düşmesi
“k” ünsüzü ile biten sıfatlara “-cık, -cik” küçültme eklerinden birisinin gelmesiyle “k” sesinin düşmesi olayıdır.
Örnek: yumuşak-cık→ yumuşacık, minik-cik→ minicik, sıcak-cık→ sıcacık
Ünsüz Türemesi
Dilimize giren Arapça kökenli kelimelere sesli harfle başlayan bir ek ya da sözcük eklendiğinde sözcüğün sonundaki sessiz harfin tekrarıyla oluşan ses olayıdır.
Örnek: hal olmak→ hallolmak, ret etmek→ reddetmek, hak ı→ hakkı
Kaynaştırma Ünsüzleri
Sesli harfle biten bir kelimeye sesli harfle başlayan bir ek gelmesiyle araya “y, s, ş, n” sessiz harflerinden birisinin girmesiyle oluşan ses olayıdır.
Örnek: dere-i→ dereyi, dünya-a→ dünyaya, kötü-ü→ kötüyü
