Biçim bilgisi, diğer isimleriyle yapı bilgisi veya sözcükte yapı, Türkçenin en temel konularından birisidir. Her sene -başta YKS olmak üzere- ÖSYM’nin düzenlediği sınavlarda soru olarak gelen bir konudur. Peki, önemli noktaları nelerdir? Ne anlama gelir? Nelere dikkat edilmeli? Bu yazımızda bu konuyla ilgili önemli soruları cevaplandıracağız.
- Sözcük kökü nedir?
- Sözcük kökleri kaça ayrılır?
- Ortak kök ve sesteş kök ne anlama gelir?
- Çekim eki ve yapım eki nedir?
- Kelime köküne çekim ve yapım ekleri hangi sırayla gelir?
- Öne çıkan çekim ekleri nelerdir?
- Öne çıkan yapım ekleri nelerdir?
- Fiilimsi ekleri yapım eki midir?
- Sözcüğün yapısı kaça ayrılır?
- Kökten türemiş ve gövdeden türemiş kavramları ne anlama gelir?
- Birleşik isimlerin oluşum biçimleri nelerdir?
- Birleşik fiillerin oluşum biçimleri nelerdir?
Sözcük kökü nedir?
Sözcük kökü, bir kelimenin anlamlı en küçük parçasıdır. Bu sebeple, kelimenin kökü eğer örnek kelime ek almış ise eklerin sözcükten çıkarılmasından sonraya ortaya kalan kısımdır. Kelime kökünün kelimenin son haliyle bir anlam ilişkisi içinde bulunması gerekir. Örneğin “kelebek” kelimesinin kökü “kel” değildir çünkü ikisi arasında herhangi bir anlam ilişkisi bulunmamaktadır.
Sözcük kökleri kaça ayrılır?
Sözcük kökleri “isim kök” ve “fiil kök” olmak üzere ikiye ayrılır. Bu iki kök arasındaki temel farklılık mastar eki (-mak/-mek) alıp alamama durumudur. İsim kökler mastar eki alamazken fiil köklerin sonuna mastar eki getirilebilir.
Ortak kök ve sesteş kök ne anlama gelir?
Bir kelime kökü hem isim kök hem fiil kök olarak veya anlamları farklı iki isim kök olarak kullanılabilir. Eğer hem isim kök hem fiil kök olarak kullanılan kökün iki kullanımı arasında anlam bağı bulunuyorsa bu köke “ortak kök” denir. Eğer kökün farklı kullanımları arasında anlam bağı bulunmuyorsa bu kök “sesteş kök” olur. “Boya, göç, savaş, barış” gibi kelimeler ortak köke örnek oluştururken “yüz, ben, kır” gibi kelimeler sesteş köke örnek oluşturur.
Çekim eki ve yapım eki nedir?
Çekim ekleri, geldikleri kelime kökünün anlam yapısını değiştirmeyen eklerdir. Örneğin “kelebekler” kelimesinin kökü “kelebek”, aldığı ek çoğul ekidir. Çoğul eki kelebek kelimesinin anlamını değiştirmediği için çekim ekine örnek oluşturur. Yapım ekleri ise geldikleri kelime kökünden farklı bir anlam oluştururlar. Örneğin “bilim” kelimesinin kökü “bil-”, aldığı ek “-im” ekidir. Bil- ve bilim farklı anlamlara geldiği için “-im” eki yapım ekine örnek oluşturur.
Kelime köküne çekim ve yapım ekleri hangi sırayla gelir?
Türkçedeki sözcüklerin büyük bir kısmında kelime köküne önce “yapım eki” sonrasında “çekim eki” gelir. Bu kuralın istisnası olan üç ek bulunur:
- -ken
- -ki
- -casına
Verilmiş olan bu ekler yapım eki olmalarına karşın çekim eki almış bir sözcüğe gelerek bahsedilen kurala istisna oluşturabilirler.
Öne çıkan çekim ekleri nelerdir?
Türkçede toplam 10 çekim eki bulunur. Bu ekler “isim çekim eki” ve “fiil çekim eki” olarak ikiye ayrılır. Türkçedeki 10 çekim ekinin yedisi isim çekim eki iken, geri kalan üçü fiil çekim ekidir. Bu ekler aşağıdaki tabloda bir arada verilmiştir.
| İsim Çekim Ekleri | Örnek |
|---|---|
| Çoğul eki | Masa-lar |
| İyelik (tamlanan) eki | Ev-imiz |
| İlgi (tamlayan) eki | Ben-im |
| Hal (durum) ekleri | Kasaba-da |
| Ek fiil (ek eylem) | Ahmet-idi |
| Eşitlik eki | Ben-ce |
| Araç (vasıta) eki | Annem-le |
| Fiil Çekim Ekleri | Örnek |
|---|---|
| Kip ekleri | Gel-ecek |
| Şahıs (kişi) ekleri | Gelecek-sin |
| Ek fiil (ek eylem) | Gelecek-imiş |
Öne çıkan yapım ekleri nelerdir?
Yapım ekleri geldikleri kelime kökünün türünü ve/veya anlamını değiştiren ekler olarak tanımlanır. Kök türlerinin ise “isim kök” ve “fiil kök” olarak ikiye ayrıldığını belirtmiştik. Bu nedenle yapım ekleri dört gruba ayrılır:
- İsimden isim türetenler
- İsimden fiil türetenler
- Fiilden isim türetenler
- Fiilden fiil türetenler
Bu eklerden ön plana çıkanlar aşağıdaki tabloda verilmiştir.
| İsimden İsim | İsimden Fiil | Fiilden İsim | Fiilden Fiil |
|---|---|---|---|
| -lık | -la | -im | -dir |
| -lı | -al | -ak | -t |
| -çe | -kır | -ge | -n |
| -sel | -a | -giç | -ş |
| -gil | -et | -kan | -umsa |
| -sız | -len | -ım | -l |
| -cı | -ar | -inti | -ar |
Fiilimsi ekleri yapım ekleri midir?
Fiilimsi ekleri, eylem türünde bir sözcüğe gelerek bu kelimenin isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılmasını sağlarlar. Bu süreçte hem eylemin türünü hem de anlamını değiştirdikleri için bütün fiilimsi ekleri yapım ekidir.
Sözcüğün yapısı kaça ayrılır?
Sözcük yapısı üç gruba ayrılır:
- Basit
- Türemiş
- Birleşik
Basit yapılı sözcük herhangi bir yapım eki almamış sözcüktür. Türemiş yapılı kelime ise yapım eki alarak anlamı veya türü değişmiş kelimedir. Birleşik yapılı sözcükler birden fazla kelimenin bir araya gelmesiyle oluşmuş olan sözcüklerdir.
“Kökten türemiş” ile “gövdeden türemiş” kavramları ne anlama gelir?
Gövde, sözcükteki kök ile yapım ekinin oluşturduğu kısımdır. Kökten türemiş sözcük, gövde durumunda olmayan yani yapım eki almamış sözcüğe yapım eki getirilmesiyle oluşturulmuş sözcüktür. Bu sebeple sadece 1 yapım eki almış olması gerekir. Gövdeden türemiş ise hâlihazırda yapım eki almış, gövde durumundaki sözcükten türetilmiş kelimedir. Bu nedenle en az iki tane yapım eki almış sözcüktür.
Birleşik isimlerin oluşum biçimleri nelerdir?
Birleşik yapıdaki isimler üç farklı şekilde oluşabilir:
- Belirtisiz isim tamlaması yoluyla
- Sıfat tamlaması yoluyla
- Tür değişimi yoluyla
Belirtisiz isim tamlaması yoluyla oluşmuş birleşik yapılı isimler, iki isim türündeki sözcüğün oluşturduğu isimlerdir. “Milletvekili” sözcüğü buna bir örnektir. Sıfat tamlaması yoluyla oluşan sözcükler ise biri sıfat, diğeri isim türündeki sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşmuş kelimelerdir. “Eskişehir” kelimesi bu gruba örnek olarak verilebilir. Tür değişimi yoluyla oluşanlar ise biri veya ikisi fiil türünde sözcüklerle oluşturulmuş olan birleşik yapılı isimleri ifade eder. “Biçerdöver” kelimesi bu gruba bir örnektir.
Birleşik fiillerin oluşum biçimleri nelerdir?
Birleşik yapıdaki fiiller üç farklı şekilde oluşabilir:
- Yardımcı eylemle kurulan birleşik fiil
- Anlamca kaynaşmış fiil
- Kurallı birleşik fiiller
İlk grup, yardımcı eylemlerin (etmek, olmak, kılmak, eylemek, yapmak) yanlarına gelen isimle oluşturdukları eylemleri ifade eder. Anlamca kaynaşmış fiil ise birden fazla sözcüğün mecaz anlamlarıyla kalıplaşmış olarak bir araya gelerek oluşturdukları eylemlerdir. Kurallı birleşik fiiller, aşağıda verilmiş olan ekler ile oluşturulan birleşik fiilleri ifade eder:
- Yeterlilik (-ebilmek)
- Sürerlilik (-egelmek/-edurmak/-ekalmak)
- Tezlilik (-ivermek)
- Yaklaşma (-eyazmak)
Bu ekler kendi içlerinde kelime barındırdıkları için, geldikleri fiillerle birlikte iki kelimeden oluşan bir sözcük oluştururlar.
