Cümle türleri, ÖSYM tarafından düzenlenen sınavların Türkçe bölümlerinde çıkması muhtemel bir konudur. Genelde diğer dil bilgisi konularıyla birlikte sorulan cümle türleri nelerdir? Nelere dikkat edilmesi gerekir? Bu yazımızda bu soruları cevaplandıracağız.

1. Cümle türleri kaça ayrılır?
2. Yüklemin yerine göre cümle türleri nelerdir?
3. Yüklemin türüne göre cümle türleri nelerdir?
4. Anlamlarına göre cümle türleri nelerdir?
5. Anlamına göre cümlelerde biçim ne demektir?
6. Yapılarına göre cümle türleri nelerdir?
7. Basit cümle nedir?
8. Birleşik cümle nedir?
9. Sıralı cümle nedir?
10. Bağlı cümle nedir?
11. Ara sözlü (açıklamalı) cümle nedir?
12. Cümle türlerinin genel sınıflandırılması nasıldır?

Cümle türleri nelerdir?

Cümle türleri 4 ana kategori altında incelenir. Bunlar sırasıyla şöyledir:

• Yüklemin yerine göre cümleler
• Yüklemin türüne göre cümleler
• Anlamına göre cümleler
• Yapısına göre cümleler

Bütün bu kategorilerin altında farklı cümle türleri bulunur. Örneğin, “fiil cümlesi” yüklemin türüne göre bir özellikken “kurallı cümle” yüklemin yerine göredir. Bu sebeple, bir cümle aynı anda 4 farklı türe sahip olabilir. Diğer bir deyişle, bir cümle aynı anda “fiil cümlesi, kurallı cümle, olumlu cümle, basit cümle” olabilir. Bunun nedeni verilmiş olan türlerin her birinin farklı bir tür sınıflandırmasına girmesidir.

Yüklemin yerine göre cümle türleri nelerdir?

Yüklemin yerine göre cümle türleri, yüklemin cümle içerisindeki konumuna göre ayrılır. Eğer yüklem cümlenin sonundaysa, söz konusu cümle “kurallı cümle” ismini alır. Ancak, yüklem cümlenin sonu dışında herhangi bir yerindeyse bu cümleye “devrik cümle” denir. Cümlede yüklem bulunmuyorsa bu cümle “eksiltili cümle” ismini alır.

Örneğin, “Gazeteleri aldın mı?” cümlesi kurallıyken “Aldın mı gazeteleri?” devrik bir cümledir. “Gazeteler…” ise eksiltili cümleye örnek oluşturur.

Yüklemin türüne göre cümle türleri nelerdir?

Yüklemin türüne göre ayrılan cümlelerde, yüklemin sözcük türüne bakılır. Bu bakımdan, yüklem ya “fiil” ya da “isim” olabilir. Yüklemin çekimli fiil olması durumunda cümleye “fiil cümlesi” denir. Eğer isim türünde bir sözcük ek fiil alarak yüklem olmuşsa, bu cümle “isim cümlesi” olur. Örneğin, “Yarın geleceğim.” cümlesinin yüklemi çekimli fiil olduğu için bu cümle fiil cümlesidir. “Arayan bendim.” cümlesinin yüklemi ise isim türünde olduğundan bu cümle isim cümlesine örnek oluşturur.

Anlamlarına göre cümle türleri nelerdir?

Anlamlarına göre cümle türleri, cümledeki eylemin gerçekleşip gerçekleşmemesi veya özelliğin var olup olmamasına göre ayrılır. Eğer eylem gerçekleşiyor/özellik var ise, bu cümleye “olumlu cümle” denir. Aksi durumun geçerli olduğu cümleler ise “olumsuz cümle” olur. Olumlu-olumsuz cümle ayrımında eylemin iyiliği veya kötülüğüne bakılmaz. Örneğin, “Her yıl insanlar ölüyor.” cümlesi söz konusu eylemin gerçekleştiğini belirtmesi nedeniyle olumlu bir cümledir. Tersi olan “Hiçbir zaman insanlar ölmez.” cümlesi ise eylemin gerçekleşmediğini belirttiği için olumsuz bir cümledir.

Anlamına göre cümlelerde biçim ne demektir?

Anlama bakılan cümlelerde olumsuzluk genelde “olumsuzluk unsurları” ile verilir. Bu unsurlar “-me/-ma”, “-mez/-maz” gibi ekler ile “değil” ve “yok” gibi kelimeleri kapsar. Ancak, olumsuzluk unsuru kullanılmasına karşın cümle olumlu olabilir ve tam tersi de geçerlidir. Eğer cümlenin anlamı olumluyken olumsuzluk unsuru kullanıldıysa cümle “Anlamca olumlu biçimce olumsuz”dur. Tam tersine, cümle olumsuz olmasına karşın olumsuzluk unsuru kullanılmadıysa cümle “Anlamca olumsuz biçimce olumlu” olur. Örneğin “Seni sevmedim değil.” cümlesi ilk kategoriye örnek oluştururken “Ne kalemi ne defteri var.” cümlesi ikinci kategoriye örnek olur.

Yapılarına göre cümle türleri nelerdir?

Yapılarına göre cümle türleri; cümlenin yan cümle barındırıp barındırmaması ve birden fazla yargıya sahip olup olmaması ile ayrılan cümle türleridir. Bu türler sırasıyla şunlardır:

• Basit cümle
• Birleşik cümle
• Sıralı cümle
• Bağlı cümle
• Ara sözlü (açıklamalı) cümle

1. Basit cümle nedir?

Basit cümle, herhangi bir şekilde yan yargıya sahip olmayan, tek bir yüklemi bulunan cümledir. Diğer bir deyişle, basit cümlelerde fiilimsi, koşul/şart eki veya alıntı cümle kullanılmaz. Bunun yanı sıra basit cümlede birden fazla yüklem bulunamaz. “Yarın eve geleceğim.” cümlesi basit cümleye örnek oluşturur.

2. Birleşik cümle nedir?

Birleşik cümle, tek bir yüklemi olmasına karşın içerisinde yan yargı barındıran cümledir. Birleşik cümle üç şekilde olabilir:

• Girişik birleşik cümle
• Şartlı birleşik cümle
• İç içe birleşik cümle

Girişik birleşik cümle, içerisinde fiilimsi kullanılan cümlelerdir. Şartlı birleşik cümlelerde koşul/şart kip eki kullanılır. İç içe birleşik cümleler ise içerisinde alıntı cümle barındıran birleşik cümlelerdir. “Kitap okuyan çocuk buraya geldi.” cümlesi girişik birleşik cümleye örnektir. “Ödevini yaparsan dışarı çıkabilirsin.” cümlesi şartlı birleşik cümle olurken, “Bana ‘Sen git.’ dedi.” cümlesi iç içe birleşik cümleye örnek oluşturur.

3. Sıralı cümle nedir?

Sıralı cümle, birden fazla yüklemi bulunan (yani birden çok cümleden oluşan) bir cümle türüdür. Ana cümle içindeki küçük cümleler birbirinden virgül veya noktalı virgül gibi noktalama işaretleri ile ayrılırsa bu cümle sıralı olur. İki cümle arasında öge ortaklığı bulunduğu zaman cümlemiz “Bağımlı sıralı cümle” olurken, eğer ortada herhangi bir öge ortaklığı bulunmazsa cümlemiz “Bağımsız sıralı cümle” olur. “Ben makarnayı yedim, Ali peyniri yedi.” cümlesi bağımlı sıralı cümleye örnek oluştururken “Ali peynir yedi, ben ödev yaptım.” cümlesi bağımsız sıralı bir cümledir.

4. Bağlı cümle nedir?

Bağlı cümle, birden çok yüklem barındıran ve içindeki cümleler birbirine bağlaç yoluyla bağlanan cümledir. Diğer bir deyişle, bağlı cümlelerde birden çok yüklem bulunur ve bu bakımdan sıralı cümleye benzerler. Ancak, sıralı cümleden farklı olarak noktalama işareti ile değil bağlaçla ayrılırlar. Örneğin, “Seni göreceğim ve mutlu olacağım.” cümlesi bağlı bir cümledir.

5. Ara sözlü (açıklamalı) cümle nedir?

Ara sözlü (açıklamalı) cümle, içerisinde ara söz (ara cümle) bulunduran cümledir. Ara söz ile bir kelime hakkında açıklama verildiği için açıklamalı cümle de denir. Örneğin, “Konya –Mevlana’nın kenti- tarım bakımından zengindir.” cümlesi ara sözlü (açıklamalı) bir cümledir.

Cümle türlerinin genel sınıflandırılması nasıldır?

Hangi cümle türünün hangi kategoriye girdiği zaman zaman karışabilir. Sınıflandırma konusunda kafa karışıklıkları için aşağıdaki tablo kullanılabilir.