Fiiller konu anlatımı için kısa notlar hazırladım.
Fiiller, sözcük türleri arasındaki en yoğun içeriğe sahip olan konudur. ÖSYM tarafından düzenlenen sınavlarda en az iki soruda karşımıza çıkan filler nedir? Özellikleri nelerdir? “Fiilimsi” ve “Fiilde Çatı” gibi kavramlar ne anlama gelir? Bu yazımızda bu sorulara cevap vereceğiz.
- Fiil nedir?
- Fiil çekim ekleri nelerdir?
- Çekimli fiil nedir?
- Basit çekimli ve birleşik çekimli fiil nedir?
- Basit yapılı fiil nedir?
- Türemiş yapılı fiil nedir?
- Birleşik yapılı fiil nedir?
- Fiilimsi (eylemsi) nedir?
- Öznesine göre çatı nedir?
- Nesnesine göre çatı nedir?
Fiil nedir?
Fiiller; eylem, aktivite, hareket anlamlarını ifade eden sözcük türleridir. İfade ettikleri anlamlara göre üç gruba ayrılırlar. Bunlar sırasıyla iş (kılış) fiil, durum fiil ve oluş fiildir.
Anlamlarına göre fiil türleri:
İş fiil, “neyi” sorusuna yanıt veren fiillerdir.
Durum fiillerse tam tersine “neyi” sorusuna yanıt vermezler.
Oluş fiiller zaman içinde doğal bir şekilde gerçekleşen fiillere denir.
Örneğin, “Oku-” eylemi iş fiil, “Uyu-“ eylemi durum fiil, “Ağar-“ eylemi ise oluş fiildir.
Fiil çekim ekleri nelerdir?
Fiil çekim ekleri, eklendikleri fiilin anlamını değiştirmez. Bu sebeple “fiil çekim eki” olarak isimlendirilirler.
Fiil çekim ekleri üç tanedir. Bunlar sırasıyla kip eki, şahıs eki ve ek fiildir.
Kip ekleri fiilin yapıldığı zamanı veya yapılma durumunu ifade ederken şahıs eki kim tarafından yapıldığını bildirir. Ek fiil ise eyleme geldiği zaman birden fazla kip eki almasını sağlayarak fiilin “birleşik çekimli fiil” olmasını sağlar.
1. Kip Ekleri Nelerdir?
Kip ekleri “Haber (Bildirme) Kipleri” ve “Dilek (Tasarı) Kipleri” olarak ikiye ayrılırlar. Haber kipleri fiilin gerçekleştiği/gerçekleşeceği zamanı bildirirken dilek kipleri eylemin gerçekleşme durumunu bildirirler.
Aşağıdaki tablodan kip eklerinin sınıflandırılmasına ulaşılabilir.
| Haber (Bildirme) Kipleri | Dilek (Tasarı) Kipleri |
|---|---|
| Bilinen Geçmiş Zaman (-dı, -di, -du, -dü…) | Gereklilik (-meli/-malı) |
| Duyulan Geçmiş Zaman (-mış, -miş, -muş, -müş) | Koşul (Şart) (-se/-sa) |
| Şimdiki Zaman (-yor) | İstek (-e/-a) |
| Gelecek Zaman (-ecek/-acak) | Emir (ek yok) |
| Geniş Zaman (-r) |
2. Şahıs Ekleri Nelerdir?
Şahıs ekleri, kip ekinden sonra gelen ve eylemin kimin tarafından gerçekleştirildiğini belirten eklerdir. Örneğin, “geleceğim” fiili “gel-ecek-im” şeklinde eklerine ayrılır. Gel- fiil köküyken, -ecek kip ekidir. Sondaki –im ekiyse şahıs ekidir ve eylemin 1. tekil şahıs tarafından gerçekleştirildiğini bildirir.
3. Ek Fiil (Ek Eylem) Nedir?
Ek fiil, tek başına eylem anlamı taşıyan –i ekinin ismidir. Bu ek, fiile geldiği zaman görülen geçmiş zaman, duyulan geçmiş zaman ve koşul kip eklerini alabilir. Başka bir ifadeyle, “-idi, -imiş ve –ise” olarak çekimlenebilir. İsim soylu sözcüklere geldiği zaman bu eklerin yanında –dir ekiyle de çekimlenebilmektedir. Ek fiil, fiile geldiği zaman birleşik çekimli fiil oluşturur. İsim soylu sözcüklere geldiği zamansa söz konusu kelime her zaman cümlenin yüklemi olur.
Çekimli fiil nedir?
Çekimli fiil, kip eki ile şahıs eki almış olan eylemdir. Bu ekleri almış olan fiil, eylemin yapılma durumu ve kim tarafından gerçekleştirildiğini bildirir. Eylem anlamını koruyan bir fiil cümlede kullanılırken çekimli fiil olarak kullanılmak zorundadır. Çekimli fiil sırasıyla “Fiil kökü+ Kip Eki+ Şahıs Eki” biçiminde oluşur.
Örneğin, “Geleceğim.” fiilinde “gel-“ fiil köküyken, “-ecek” eki kip eki, “-im” eki ise şahıs ekidir.
Basit çekimli ve birleşik çekimli fiil nedir?
Basit çekimli fiiller, sadece bir kip eki ile çekimlenmiş eylemlerdir.
Örneğin, “Geleceğim.” fiilinde sadece gelecek zaman kipi bulunduğu için basit çekimli fiile örnektir.
Birleşik çekimli fiilse iki kip ekiyle çekimlenmiş olan fiildir. “Gelecektim.” fiili hem gelecek zaman kipi hem de bilinen geçmiş zaman kipine sahip olduğu için birleşik çekimli fiile örnektir. Birleşik çekimli fiiller ek fiil sayesinde iki kip ekine sahip olur.
Basit yapılı fiil nedir?
Basit yapılı fiil, herhangi bir yapım eki almamış ve tek kelimeden oluşan fiil türündeki sözcüklerdir. Bu fiillerin çekimli fiil alması yapısına dair herhangi bir değişiklik oluşturmaz. Örneğin “Koşalım.” eylemi herhangi bir yapım eki almadığı için basit yapılı fiildir.
Türemiş yapılı fiil nedir?
Türemiş yapılı fiil, en az bir yapım eki almış ve sözcük kökündeki anlamı değişime uğramış eylemdir. Örneğin, “Söyle-“ fiili, “söz” sözcüğüne “-le” ekinin getirilmesiyle oluşturulduğu için türemiş yapılı eylemdir.
Birleşik yapılı fiil nedir?
Birleşik yapılı fiil, iki veya daha fazla sözcükten oluşan eylemdir. Birleşik yapılı fiiller üç gruba ayrılır:
- Yardımcı eylem yoluyla oluşmuş birleşik fiil
- Anlamca kaynaşmış birleşik fiil
- Kurallı birleşik fiil
Yardımcı eylemler (etmek, olmak, kılmak, eylemek, yapmak) yanlarına gelen fiil türünde olmayan sözcükler ile birlikte yeni bir eylem oluştururlar. “Yardım etmek” fiili buna örnektir.
Anlamca kaynaşmış birleşik fiillerse birden fazla sözcüğün mecaz anlamda ve kalıplaşmış şekilde bir araya gelmesiyle oluşur. “Etekleri zil çalmak” buna örnektir.
Kurallı birleşik fiiller dört ekten birisiyle oluşabilirler. Bu ekler sırasıyla şunlardır:
- Yeterlilik (-ebilmek)
- Sürerlilik (-ekalmak, -egelmek, -edurmak)
- Tezlilik (-ivermek)
- Yaklaşma (-eyazmak)
Buna göre, “Gelebilirim, bakakaldım, siliverdim, düşeyazdım.” kelimeleri kurallı birleşik fiillere örnek sözcüklerdir.
Fiilimsi (eylemsi) nedir?
Fiilimsiler, aldıkları belli başlı eklerle fiil anlamlarını koruyarak isim, sıfat veya zarfa dönüşen kelimelerdir. Söz konusu fiil isme dönüştüyse isim fiil (ad eylem), sıfata dönüştüyse sıfat fiil (ortaç), zarfa dönüştüyse zarf fiil (bağ fiil/ulaç) ismini alır. Fiilimsiler, fiilden başka bir sözcük türüne dönüştükleri için türemiş sözcüklerdir. Bu bakımdan, fiilimsi eklerinin hepsi yapım eki kategorisine girer. Fiilimsi eklerinin sınıflandırılması aşağıdaki tablodan incelenebilir.
| İsim Fiil | Sıfat Fiil | Zarf Fiil |
|---|---|---|
| -ınca/-ince | ||
| -ıp/-ip | ||
| -an/-en | -dığında/-diğinde | |
| -ası/-esi | -madan/-meden | |
| -ma/-me | -mez/-maz | -maksızın/-meksizin |
| -ış/-iş | -er/-ar | -ken |
| -mak/-mek | -dik/-dık | -a…-a |
| -ecek/-acak | -r…-mez | |
| -mış/-miş | -arak/-erek | |
| -alı/-eli | ||
| -asıya/-esiye |
Öznesine göre çatı nedir?
Öznesine göre çatı, bir fiili gerçekleştiren kişiye göre yapılan bir sınıflandırmadır. Bu sınıflandırmada dört kategori bulunur:
- Etken Fiil
- Edilgen Fiil
- Dönüşlü Fiil
- İşteş Fiil
Etken fiilde özne bellidir ancak eylem “-l, -n” eklerinden birisini almamıştır. Edilgen fiilde ise hem özne belli değildir hem eylem “-l, -n” eklerinden birisini almıştır. Dönüşlü fiilde, etken fiil gibi özne bellidir ama edilgen fiil gibi eylem “-l, -n” eklerinden birisini almıştır. İşteş fiilde eylemin karşılıklı yapılması anlamı vardır ve bu anlam “-ş” ekiyle sağlanır. Aşağıda her bir kategorinin örneği verilmiştir.
- Paketleri bandajla sardım. (Etken fiil)
- Börekler bu sabah sarıldı. (Edilgen fiil)
- Ahmet annesine sarıldı. (Dönüşlü fiil)
- Kuşlar sabah boyu ötüştü. (İşteş fiil)
Nesnesine göre çatı nedir?
Nesnesine göre çatı, bir fiilden etkilenen varlığın olup olmamasına göre yapılan bir sınıflandırmadır. Diğer bir deyişle, fiilin nesne alıp almamasına ve “neyi” sorusuna yanıt verip vermemesine bakılır. Burada da dört adet çatı türü vardır:
- Geçişli fiil
- Geçişsiz fiil
- Oldurgan fiil
- Ettirgen fiil
Geçişli fiil nesne alabilen, geçişsiz fiil ise nesne alamayan eylemlerdir. Eğer bir geçişsiz fiil “-t, -r, -dır” eklerinden birisini alarak geçişli olursa o fiil oldurgan olur. Hâlihazırda geçişli olan bir fiil “-t, -r, -dır” eklerinden birisini alırsa bu eylem ettirgen çatıya girer.
